สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ อิธาปิ ภควา อุตฺตริ ปญฺหสฺส โอกาสํ เทนฺโต เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ ทิฏฺฐิคติโก หิ นวปุจฺฉํ อุปฺปาเทตุํ น สกฺโกติ, นิทฺทิฏฺฐํ นิทฺทิฏฺฐํเยว ปน คณฺหิตฺวา ปุจฺฉติ, เตนสฺส ภควา โอกาสํ อทาสิฯ อตฺโถ ปนสฺส สพฺพปเทสุ วุตฺตนเยเนว คเหตพฺโพฯ ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, ภวตี’’ติ กสฺมา น ปุจฺฉติ? ทิฏฺฐิคติกสฺส หิ สตฺโต นาม ภูโต นิพฺพตฺโตเยวาติ ลทฺธิ, ตสฺมา อตฺตโน ลทฺธิวิรุทฺธํ อิทนฺติ น ปุจฺฉติฯ อปิจ อิทปฺปจฺจยา อิทํ อิทปฺปจฺจยา อิทนฺติ พหูสุ ฐาเนสุ กถิตตฺตา สญฺญตฺติํ อุปคโต, เตนาปิ น ปุจฺฉติฯ สตฺถาปิ ‘‘อิมสฺส พหุํ ปุจฺฉนฺตสฺสาปิ ติตฺติ นตฺถิ, ตุจฺฉปุจฺฉเมว ปุจฺฉตี’’ติ อิโต ปฏฺฐาย เทสนํ เอกาพทฺธํ กตฺวา เทเสสิฯ ฉนฺนํ ตฺเววาติ ยโต ปฏฺฐาย เทสนารุฬฺหํ, ตเมว คเหตฺวา เทสนํ วิวฏฺเฏนฺโต เอวมาหฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต วิญฺญาณนามรูปานํ อนฺตเร เอโก สนฺธิ, เวทนาตณฺหานํ อนฺตเร เอโก, ภวชาตีนํ อนฺตเร เอโกติฯ ทุติยํฯ

3. สมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[13] ตติเย สมณา วา พฺราหฺมณา วาติ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌิตุํ อสมตฺถา พาหิรกสมณพฺราหฺมณาฯ ชรามรณํ นปฺปชานนฺตีติอาทีสุ ชรามรณํ น ชานนฺติ ทุกฺขสจฺจวเสน , ชรามรณสมุทยํ น ชานนฺติ สห ตณฺหาย ชาติ ชรามรณสฺส สมุทโยติ สมุทยสจฺจวเสน, ชรามรณนิโรธํ น ชานนฺติ นิโรธสจฺจวเสน, ปฏิปทํ น ชานนฺติ มคฺคสจฺจวเสนฯ ชาติํ น ชานนฺติ ทุกฺขสจฺจวเสน, ชาติสมุทยํ น ชานนฺติ สห ตณฺหาย ภโว ชาติสมุทโยติ สมุทยสจฺจวเสนฯ เอวํ สห ตณฺหาย สมุทยํ โยเชตฺวา สพฺพปเทสุ จตุสจฺจวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สามญฺญตฺถํ วา พฺรหฺมญฺญตฺถํ วาติ เอตฺถ อริยมคฺโค สามญฺญญฺเจว พฺรหฺมญฺญญฺจฯ อุภยตฺถาปิ ปน อตฺโถ นาม อริยผลํ เวทิตพฺพํฯ อิติ ภควา อิมสฺมิํ สุตฺเต เอกาทสสุ ฐาเนสุ จตฺตาริ สจฺจานิ กเถสีติฯ ตติยํฯ

4. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[14] จตุตฺเถ อิเม ธมฺเม กตเม ธมฺเมติ เอตฺตกํ ปปญฺจํ กตฺวา กถิตํ, เทสนํ ปฏิวิชฺฌิตุํ สมตฺถานํ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสเยน อิเม ธมฺเม นปฺปชานนฺตีติอาทิ วุตฺตํฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ จตุตฺถํฯ

5. กจฺจานโคตฺตสุตฺตวณฺณนา

[15] ปญฺจเม สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาทิฏฺฐีติ ยํ ปณฺฑิตา เทวมนุสฺสา เตสุ เตสุ ฐาเนสุ สมฺมาทสฺสนํ วทนฺติ, สพฺพมฺปิ ตํ ทฺวีหิ ปเทหิ สงฺขิปิตฺวา ปุจฺฉติฯ ทฺวยนิสฺสิโตติ ทฺเว โกฏฺฐาเส นิสฺสิโตฯ เยภุยฺเยนาติ อิมินา ฐเปตฺวา อริยปุคฺคเล เสสมหาชนํ ทสฺเสติฯ อตฺถิตนฺติ สสฺสตํฯ นตฺถิตนฺติ อุจฺเฉทํฯ โลกสมุทยนฺติ โลโก นาม สงฺขารโลโก, ตสฺส นิพฺพตฺติฯ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโตติ สมฺมาปญฺญา นาม สวิปสฺสนา มคฺคปญฺญา, ตาย ปสฺสนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ยา โลเก นตฺถิตาติ สงฺขารโลเก นิพฺพตฺเตสุ ธมฺเมสุ ปญฺญายนฺเตสฺเวว ยา นตฺถีติ อุจฺเฉททิฏฺฐิ อุปฺปชฺเชยฺย, สา น โหตีติ อตฺโถฯ โลกนิโรธนฺติ สงฺขารานํ ภงฺคํฯ ยา โลเก อตฺถิตาติ สงฺขารโลเก ภิชฺชมาเนสุ ธมฺเมสุ ปญฺญายนฺเตสฺเวว ยา อตฺถีติ สสฺสตทิฏฺฐิ อุปฺปชฺเชยฺย , สา น โหตีติ อตฺโถฯ

อปิจ โลกสมุทยนฺติ อนุโลมปจฺจยาการํฯ โลกนิโรธนฺติ ปฏิโลมปจฺจยาการํฯ โลกนิสฺสเย ปสฺสนฺตสฺสาปิ หิ ปจฺจยานํ อนุจฺเฉเทน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อนุจฺเฉทํ ปสฺสโต ยา นตฺถีติ อุจฺเฉททิฏฺฐิ อุปฺปชฺเชยฺย, สา น โหติฯ ปจฺจยนิโรธํ ปสฺสนฺตสฺสาปิ ปจฺจยนิโรเธน ปจฺจยุปฺปนฺนนิโรธํ ปสฺสโต ยา อตฺถีติ สสฺสตทิฏฺฐิ อุปฺปชฺเชยฺย, สา น โหตีติ อยมฺเปตฺถ อตฺโถฯ

อุปยุปาทานาภินิเวสวินิพนฺโธติ อุปเยหิ จ อุปาทาเนหิ จ อภินิเวเสหิ จ วินิพนฺโธฯ ตตฺถ อุปยาติ ทฺเว อุปยา ตณฺหุปโย จ ทิฏฺฐุปโย จฯ อุปาทานาทีสุปิ เอเสว นโยฯ